Harmannus Blok, De crisis van de bureaucratie

Er is nogal wat aan de hand in ons land. We rollen van de ene crisis in de andere. De coronacrisis hebben we achter de rug, althans we hebben er tot op heden mee leren leven. Aan de poort van Europa werd het oorlog. Poetin’s strategie heeft gewerkt. Hij heeft Europa afhankelijk gemaakt van zijn gas en olie. Hierdoor rollen we nu in een heftige energiecrisis wat voor velen zal leiden naar een financiële crisis. De inflatie is zo hoog als we nooit voor mogelijk hadden gehouden.

En dan hebben we nog steeds de aardbevingsproblematiek in Groningen, de toeslagenaffaire die niet op zichzelf staat en sinds kort is er een heuse stikstofcrisis. Toch zijn deze laatste crises wat mij betreft van een hele andere orde dan de eerst opgesomde. Zowel bij de toeslagenaffaire, het stikstofgedoe als de aanpak van de aardbevingsproblematiek in Groningen hebben we te maken met een andere crisis die pijnlijk aan de dag komt: de ‘bureaucratiecrisis’.

Het failliet van het huidige ambtelijke en politieke systeem komt aan het daglicht. We worden geregeerd door de bureaucratie. Niet de mens staat voorop, maar de regels, de modellen, de rapporten. Grote ambtelijke organisaties en logge uitvoeringsinstanties maken de dienst uit. Daar weten ze van elkaar niet wat ze doen en houden ze zichzelf in stand. De vele managementlagen vertragen besluitvorming. Niemand durft beslissingen te nemen.

Ik maak het zelf mee als bestuursvoorzitter van een landelijke organisatie die, vanuit de ketensamenwerking schapenhouderij, al een paar jaar met het ministerie van LNV en RVO (Rijksdienst voor ondernemend Nederland) overleg voert over overname van de I&R registratie van schapen en geiten. Regelmatig zitten er weer andere personen bij een overleg. En nooit één, nee minstens 3, 4 of 5 ambtenaren.

Denk je het ene overleg een stap vooruit te hebben gezet, bij een volgend overleg ben je weer twee stappen terug. Feiten, cijfers en budgetten zijn niet of moeilijk boven water te krijgen en men durft geen beslissingen te nemen. Nee, liever weer een onderzoekje links en rechts. De veilige weg. Stel je voor dat iemand jou eens ergens kan afrekenen op een besluit.

Ook in het klein heb ik het gezien bij de lokale overheid die opschaalde. De herindelingen waren onvermijdelijk denk ik nog steeds. Maar ook daar is wel de keerzijde: grote ambtelijke organisaties die de macht naar zich toe trekken, een eigen agenda voeren en het politieke bestuur isoleren van de uitvoering. En dan moet je als politiek bestuurder zeer sterk in je schoenen staan om daar doorheen te breken.

Niet dat het onwil is van de individuele ambtenaar, in tegendeel. Over het algemeen zijn ambtenaren zeer loyaal aan het politiek bestuur is mijn ervaring. Alleen ze zijn (ongewild) onderdeel van het systeem. En het systeem is zo doorontwikkeld de afgelopen decennia dat het heel moeilijk is je daaraan te onttrekken. Daar is een radicale omslag voor nodig.

Neem het stikstofgedoe. Louter een gecreëerd probleem. Op basis van subjectieve tabellen, normen, onderzoeken en wat iets meer is. Niet dat er helemaal niks hoeft te veranderen aan het landbouwbeleid. Dat kan best meer bio divers, minder intensief en natuurinclusiever. Maar hervorm dat vanuit een visie en plan voor de toekomst, met perspectief voor de boeren met een gebiedsgerichte aanpak. En niet op deze slinkse manier (door een stikstofprobleem te creëren) en met een dubbele agenda (minder boeren, meer huizen).

De menselijk maat en het boerenverstand moeten weer terug. Het vertrouwen in de politiek is nu zo laag dat het onze democratie ondermijnt. Daar moet de bezem door. Wat meer plattelandse nuchterheid in Den Haag en in de provincie- en gemeentehuizen is bitter nodig.